Toneel
THEATERKRONIEK
Max Arian
Happy maar geen end
Happy End heet de derde film uit de Leedvermaak-cyclus van Frans Weisz en Judith Herzberg. Terecht. Het is een wonder dat ook deze film, van onze beste filmregisseur en fijnzinnigste dichteres, er is gekomen, twintig jaar na het eerste deel, met dezelfde spelers, zeer zichtbaar twintig jaar ouder geworden. Een nog groter wonder is dat de film zo goed is geworden. Het verhaal van een joodse familie neemt vijftig jaar na de oorlog – gelukkig – geen einde, het breidt zich uit, verjongt zich, roept nieuwe vragen op die tegelijk universeel en onbeantwoordbaar zijn.
Judith Herzberg noemde het derde deel van haar toneeltrilogie in 2002 Simon, naar de oude man die boven ligt te sterven, vastgelegd aan buisjes en draden om hem in leven te houden. Hij heeft zijn dochter Lea en zijn zoon Isaac bedrogen door in het geheim zijn - en hun – huis te verkopen. De familieleden zitten om hem heen en weten niet wat ze met hem aan moeten: hem uit alle macht in leven houden of hem een goede dood gunnen.
Simon is een slotstuk van een trilogie, die in 1982 begon met het stuk Leedvermaak, waarin de jonge joodse vrouw Lea trouwt, het is haar derde huwelijk, met Nico, de ex-man van haar vriendin Dorry. Op die dag besluit haar moeder, Ada, onder psychiatrische behandeling te gaan vanwege haar oorlogsverleden. Simon, Leá vader, wil daar niets van weten en Lea gaat nu de confrontatie aan met haar ouders, die Auschwitz hebben overleefd nadat ze hun dochtertje hadden afgestaan. Lea is als onderduikkind tijdens de oorlog door christelijke pleegouders opgevoed.
Dertien jaar later, in 1995, werd het tweede deel Rijgdraad gespeeld. Lea’s vriendin en concurrente als vrouwe en als violiste, Dorry, krijgt een kind van Lea’s vader. Ada kan dat aanvaarden, omdat het goed is dat het leven wordt doorgegeven. Lea is woedend en jaloers, maar zij verandert van een verwend joods prinsesje in een gewetensvolle vrouw, die de zorg voor haar halfbroertje Isaac op zich neemt, als Dorry op tournee is.
In het derde deel van de cyclus Simon is Lea’s moeder, Ada gestorven. Lea is bij haar vader en halfbroertje ingetrokken. Dorry kan niet voor hem zorgen, vanwege haar muzikale carrière. Zij is hertrouwd met Nico, die zijn carrière als arts heeft moeten opgeven.
De films van Frans Weisz zijn gebaseerd op door Judith Herzberg zelf geschreven filmscenario’s, toch bevatten ze noodzakelijkerwijs zijn visie op al deze en nog meer personen. Weisz heeft zelf zijn films wel eens een ‘vulgarisering’ genoemd van de dichterlijke teksten van Judith Herzberg. Dat kan misschien niet anders. In de films krijgen die teksten concreet en realistisch gestalte, het huis ziet er uit als een huis, de bruiloft is een bruiloft, het sterfbed van Simon een echt bed. Belangrijk is dat Frans Weisz, doordat hij oorspronkelijk samen kon werken met Toneelgroep Amsterdam, zo’n beetje de beste acteurs en actrices kon kiezen die in Nederland te vinden waren; Catherine ten Bruggencate als Lea, Marjon Brandsma als Dorry, Pierre Bokma als Nico, Kitty Courbois en Peter Oosthoek als het oudere echtpaar Ada en Simon. Maar ook nog eens Rijk de Gooyer als Nico’s vader, Zwart, en Annet Nieuwenhuizen als Lea’s onderduikmoeder Riet. In Amerika, waar de twee eerste films, die met twaalf jaar tussenruimte zijn gemaakt, soms op festivals na elkaar worden vertoond hadden ze het over ‘een geweldige prestatie van de grimeur’, maar de spelers waren echt zoveel ouder geworden en hadden ook in hun eigen levens ingrijpende dingen meegemaakt die ze hadden getekend. Het geeft de rollen misschien nog extra diepte.
Veranderd
Nu, bij Happy End, zijn ze nog weer acht jaar ouder, ze zijn veranderd, niet zoals een schrijfster of regisseur het zou kunnen bedenken, maar zoals mensen veranderen. Het meest ingrijpende: Rijk de Gooyer heeft in werkelijkheid een herseninfarct gehad. Hij speelt toch zijn rol, omdat hij niet meer kan praten, moet ook Nico’s vader Zwart zwijgen. Maar het is een heel betekenisvol zwijgen, praten over wat er in de oorlog is gebeurd kon hij toch al niet met zijn zoon Nico. In deze film doet zijn – tweede – vrouw, zijn ‘stiefvrouw’ Duifje (Sigrid Koetse) zo goed en zo kwaad als het kan het woord voor hem en onthult een geheim dat Zwart zijn hele leven lang voor zich had willen houden.
Mooi aan Happy End (ik laat even in het midden of de titel ironisch, sarcastisch of serieus is bedoeld) is, dat de problematiek zich steeds meer verbreedt. In Leedvermaak ging het vooral om dat ene joodse meisje, Lea, dat haar ouders verwijt dat ze haar niet hebben meegnomen naar Auschwitz. Al in de tweede film, die de titel Qui Vive heeft, komen veel meer mensen aan bod. Dorry maakt een heel andere keuze dan Lea; zij krijgt een kind en gaat tegelijk volledig door met haar vioolcarrière. Lea lijkt in haar verwijten, tegen haar ouders en tegen Dorry, op wie zij jaloers is, te blijven steken. Nico geeft zijn carrière als arts-directeur van een ziekenhuis op. Diens vriend Hans (Edwin de Vries) loopt weg bij zijn vrouw (Ingeborg Loedeman) die voor hem orthodox joods is geworden en zeven kinderen van hem heeft gekregen.
In deze nieuwe film Happy End blijken al die levens nog veel meer met elkaar verknoopt geraakt. Maar de mensen doen ook dingen die je niet van hen had verwacht. Lea heeft zichzelf hervonden, zij heeft haar muzikale carrière opgegeven en is fysiotherapeute geworden, gespecialiseerd in musici. Nico wil als arts naar Afrika gaan. Hans heeft Simons huis gekocht en heeft de onmogelijke droom daar ooit te gaan wonen met zijn zeven kinderen – die hem niet meer willen zien, omdat hij hun moeder in de steek heeft gelaten.
Maar wat belangrijker is: in Happy End is er een hele generatie bij gekomen van jonge mensen, die verder af staan van die oorlog, die er toch de gevolgen van ondervinden, maar die volkomen verschillende keuzes maken. Xandra (Sophie van Winden)weet niets van haar achtergrond. Haar ouders zijn bij een auto-ongeluk om het leven gekomen en hebben haar een fortuin nagelaten. Waar komt al dat geld toch vandaan? Was het ongeluk geen verkapte zelfmoord? Xandra stelt die vragen te vergeefs en verwijt de volwassenen dat ze de waarheid willen verzwijgen: ‘Het ergste is dat mensen dingen te erg vinden om je te vertellen, dat is pas erg.’
Chaim (Géza Weisz) is de oudste zoon van Hans. Hij haat zijn vader, hij haat de wereld, hij is onhandig en woedend, hij klampt zich vast aan de joodse orthodoxie en is ook ongelukkig verliefd op Xandra.
De jonge Isaac, die aan het einde van de vorige film geboren werd, is nu de eigenlijke hoofdpersoon. Hij wil af van de last van de oorlog, maar doet dat op een bizarre, bijna sadistische, manier. Hij heeft begrepen dat je als je twintig minuten je adem in zou kunnen houden de gaskamer zou kunnen overleven en dat probeert hij uit door met meisjes twintig minuten te zoenen zonder adem te halen. Hij provoceert de ouderen voortdurend en heeft een lied gemaakt waarin hij Xandra (en ook natuurlijk zichzelf) op harde wijze toezingt dat zij niet in het verleden moet leven, maar in het nu. Hij is ook degene die niet blijft delibereren over wat er met Simon moet gebeuren, maar een daad stelt. Die daad pakt heel anders uit dan hij het bedoelde. De film laat, net als het stuk, zien hoe gecompliceerd vraagstukken van euthanasie kunnen zijn en dat geldt voor alle menselijke problemen.
Het schijnt dat Frans Weisz en Judith Herzberg tijdens het maken van deze film onenigheid hebben gekregen. Je krijgt de indruk dat het als in een heel lang en vruchtbaar huwelijk moeilijk is voor ze los te komen uit een bijna symbiotische relatie. Aan de film is dat op geen enkele manier op te maken. Zoals in al hun gezamenlijk werk, ook de prachtige film Charlotte, gaan hun uiteenlopende talenten samen en vullen elkaar aan. De teksten van de dichteres zijn altijd verrassend en geven heel veel te denken. De filmer blaast er leven in, door ze vlees en bloed te geven en zijn acteurs tot mensen te maken die we, als we de cyclus volgen, denken te leren kennen, in wie we veel menen te herkennen en die ons dan plotseling verrassen, omdat ze dingen doen en zeggen die we nooit zouden hebben kunnen bedenken. Natuurlijk is de visie van Frans Weisz op deze personen, maar één visie. Het is niet goed te begrijpen, dat de toneelstukken van Judith Herzberg niet veel vaker te zien zijn in verschillen de interpretaties, zoals in Duitsland wel gebeurt.
Ook deze film Happy End eindig met een geboorte. Maar het is een heel andere geboorte dan aan het einde van Qui Vive. Isaac is zelf geboren uit een gecompliceerde relatie. Misschien wilde zijn moeder Dorry wel een kind van Simon in de hoop dat het op haar in het kamp gestorven vader zou lijken. Maar als Isaac vader wordt gebeurt dat bijna toevallig. Hij is verliefd geworden op een meisje, dat we nauwelijks zien, en ze krijgen een kind, zo simpel is het. Misschien dat dit nieuwe kind eindelijk verlost is van alle vragen en lasten van die ellendige oorlog. Het kind zal z’n eigen moeilijkheden hebben – de band tussen zijn ouders lijkt niet zo heel stevig – maar dat zijn dan zijn eigen moeilijkheden. Er is nieuw leven, er zijn nieuwe mogelijkheden, er is inderdaad een happy end, een moment van geluk voor iedereen, alleen is het in de verste verte geen einde, het is een voortzetting en een nieuw begin tegelijk. Zoals dat in het leven hoort, als dat leven niet door oorlog, vervolging, massamoord of andere rampen lijkt te worden stilgezet. Judith Herzberg en Frans Weisz hebben mensen geschapen die voort leven, in onze gedachten, ook als de films zijn afgelopen. Iedere keer als we ze terug zien, zien we andere kanten van ze, blijken ze gegroeid, veranderd, ouder geworden. Zijn er weer nieuwe generaties bij gekomen. Gelukkig.
